Cycadeeën zijn een fascinerende plantengroep die dankzij hun robuuste overlevingstechnieken al miljoenen jaren standhouden. Ze komen namelijk voor in gebieden waar ze te maken krijgen met droogte, extreme hitte en voedselarme bodems. De groep wordt in het Nederlands – dankzij de groeivorm – ook wel aangeduid als palmvaren, maar deze benaming is misleidend. Cycadeeën zijn namelijk palm, noch varen; het zijn naaktzadigen en dus nauwer verwant aan coniferen en ginkgo’s. Cycadeeën zijn trouwens hartstikke zeldzaam: veel soorten worden beschermd en staan op de rand van uitsterven. En onbekend maakt onbemind, dus we gaan graag dieper in op deze fascinerende plantengroep!
- door Laura KoopmansEvolutie
Om cycadeeën beter te begrijpen moeten we ver terug in de tijd. Het oudste fossiel van een cycadee dateert van ongeveer 300 miljoen jaar geleden – nog miljoenen jaren voor de eerste dinosauriërs ontstonden. Opvallend genoeg zijn deze planten in al die tijd nauwelijks van vorm veranderd, waardoor ze ook wel levende fossielen worden genoemd.
Zo’n 252 miljoen jaar geleden vond er een massa-uitsterving plaats. De cycadeeën wisten deze te overleven dankzij hun harde, goed beschermde zaden. Door deze grootschalige uitstervingen ontstonden er open plekken in de vegetatie, waardoor cycadeeën zich snel konden verspreiden en een dominante rol in veel ecosystemen innamen. Maar toen ongeveer 140 miljoen jaar geleden de eerste bloemplanten verschenen, werden de cycadeeën teruggedrongen naar onherbergzame plekken, waar ze tot op de dag van vandaag nog steeds voorkomen.
Warme kegels
Ook de voortplanting is interessant. Cycadeeën behoren tot de naaktzadigen (gymnospermen), wat betekent dat hun zaden zich niet in bloemen, maar in kegels vormen. Deze planten zijn tweehuizig: er bestaan aparte mannelijke en vrouwelijke exemplaren. Bij sommige soorten maken de kegels gebruik van een fascinerend mechanisme genaamd thermogenese. Hierbij warmt de kegel op, waardoor geurstoffen vrijkomen die bestuivers (zoals snuitkevers) aantrekken. Tegelijkertijd creëert de warmte een aangenaam microklimaat voor de insecten, waardoor ze graag wat langer blijven.
Cycadeeën nu
Tegenwoordig komen cycadeeën voornamelijk voor in tropische en subtropische regio’s, zoals delen van Zuid-Afrika, Australië, Zuidoost-Azië en Midden- en Zuid-Amerika. De planten groeien in specifieke habitats zoals regenwouden, droge bossen en savannes, het liefst op goed doorlatende bodems. Een bekende soort is de Oostkaapse broodboom (Encephalartos altensteinii), afkomstig uit Zuid-Afrika. Deze cycadee is niet alleen indrukwekkend vanwege zijn lange levensduur (sommige exemplaren zijn meer dan 1.000 jaar oud!), maar ook door zijn status als een van de oudste gedocumenteerde cycadeeën in botanische tuinen. Helaas worden veel soorten bedreigd door habitatverlies door ontbossing, klimaatverandering en illegale handel in zaden en planten.
Een land dat actief bijdraagt aan de bescherming van cycadeeën is Australië, waar diverse soorten strikt beschermd worden binnen nationale parken zoals de Daintree en Lamington National Park. In Queensland zijn strenge regels ingesteld om de illegale handel tegen te gaan en er wordt onderzoek gedaan naar het behoud van zeldzame soorten zoals de Lepidozamia hopei, een van de grootste cycadeeën ter wereld.
In de Hortus
Wereldwijd wordt meer dan 60% van alle cycadeeënsoorten beschouwd als bedreigd volgens de Rode Lijst van de IUCN, waarmee het een van de meest bedreigde plantengroepen ter wereld is. Beschermingsmaatregelen zoals zaadbanken, het beschermen van hun natuurlijke leefgebieden en regulering van internationale handel via CITES zijn essentieel om het voortbestaan van deze levende fossielen te garanderen.
In de Hortus kun je de fascinerende wereld van cycadeeën van dichtbij ontdekken. Deze levende fossielen vertellen een uniek verhaal van evolutie, overleving en biodiversiteit. Kom dus vooral langs, leer meer over hun bijzondere geschiedenis en kwetsbaarheid, en laat je verrassen door hun indrukwekkende verschijning!